Cảm nhận của anh chị về dòng sông Hương và cảm nhận tinh tế của Hoàng Phủ Ngọc Tường trong tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông?

Cảm nhận của anh chị về dòng sông Hương và cảm nhận tinh tế của Hoàng Phủ Ngọc Tường trong tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông? – Bài 1

Việt Nam, dải đất xinh đẹp uốn mình hình chữ s bên bờ Thái Bình Dương, nơi mà mỗi miền đất, mỗi vùng quê đều trở thành niềm cảm hứng vô tận của thơ ca, nghệ thuật. Đó là Hà Nội “ba sáu phố phường”, là Việt Bắc “Thủ đô gió ngàn”, là Tây Nguyên – “hương vị lạ dậy lên từ thiên nhiên và con người” (Đỗ Kim Hồi) và đó là Huế – mảnh đất cuối cùng của miền Trung nắng cháy. Huế đẹp, một vẻ đẹp thơ mộng của những tà áo tím, những chiếc nón bài thơ, một vẻ đẹp cổ kính của những lăng tẩm trầm mặc và đẹp một vẻ đẹp kì ảo của dòng Hương Giang, núi Ngự. Đã có biết bao nhiêu người say sưa khắc, vẽ, kể chuyện về Hương Giang, làm thơ, ca hát với Hương Giang nhưng có lẽ sẽ chẳng ai vượt được Hoàng Phủ Ngọc Tường trong việc biến vùng nước ấy thành nghệ thuật, thành một gợi cảm mênh mông. Ai đã đặt tên cho dòng sông? bút kí đã trở thành nét son trong sự nghiệp văn học của Hoàng Phủ Ngọc Tường, là một minh chứng.

Bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? lúc đầu có một cái tên rất Huế: Hương ơi, em phùi mây chăng? Đó là một cách cảm nhận độc đáo về Hương Giang và cố đô. Nhiều thế hệ văn nghệ sĩ đã bị con sông ấy mê hoặc.Nhiều tác phẩm văn học, nghệ thuật đã đưa con sông này đến với người đọc để từ đó đem lòng yêu mến Hương Giang, dù chưa một lần đặt chân đến nơi đây.

Bằng lời văn đẹp, sang trọng, tràn đầy cảm xúc, bằng những tình cảm tha thiết, bằng tiềm năng văn hoá, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã khám phá vẻ đẹp Hương Giang một cách toàn diện, đưa Hương Giang trở thành biểu tượng của đất cố đô.

Nói đến thủ đô Pari tráng lệ, người ta thường liên tưởng đến dòng sông Xen – một dòng sông thơ mộng, đẹp đẽ đã trở thành niềm cảm hứng vô tận trong văn thơ của văn học Pháp. Cũng là một hình tượng đẹp đẽ, thơ mộng, sông Hương bước vào thơ ca nghệ thuật thật giản dị mà cũng thật đẹp biết bao:

Hương Giang ơi, dòng sông êm

 Quả tim ta vẫn ngày đêm tự tình.

(Tố Hữu)

Hay:

Con sông dùng dằng con sông không chảy 

Sông chảy vào lòng nên Huế rất sâu.

(Thu Bồn)

Sông Hương trong mỗi tác phẩm nghệ thuật lại mang một vẻ đẹp, một nét tính cách khác nhau. Nếu trong Bài ca quê hương của Tổ Hữu, Hương Giang mang vẻ đẹp của kí ức Tuổi thơ êm đềm thì dòng Hương Giang trong thơ Thu  Bồn lại là dòng sông như một sinh thể có tâm hồn và trong bài kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? Hoàng Phủ Ngọc Tường cùng ca ngợi vẻ đẹp của sông Hương nhưng ở những nét hoàn toàn mới lạ. Sự cảm nhận tinh tế cùng những năm tháng êm đềm ở nơi đây khiến Hoàng Phủ Ngọc Tường đã đặt bút viết nên một dòng sông không chỉ mang nét đẹp của cảnh sắc thiên nhiên mà còn hiện lên với vẻ đẹp của một dòng sông lịch sử, dòng sông văn hoá của xứ Huế và của dân tộc.

Là một thực thể thiên nhiên, sông Hương trước hết được phát hiện trong vẻ đẹp của cảnh sắc. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã có những khám phá thú vị của riêng ông. Nói tới sông Hương lâu nay người ta thường chỉ nghĩ tới dòng sông êm đêm chảy giữa đôi bờ cảnh sắc xinh đẹp hữu tình mà không hề biết Hương Giang còn mang trong mình một tính cách mạnh mẽ và mãnh liệt.

Đằng sau gương mặt kinh thành mơ màng, tĩnh lặng là phần tâm hồn sâu kín không muốn bộc lộ đã đóng kín ở cửa rừng. Ở đó có một sông Hương lúc như “bản trường ca của rừng già”, khi cuồn cuộn chảy giữa Trường Sơn xa xanh, với hàng trăm ghênh thác kiêu hùng, và giữa những đáy vực sâu in bóng cây đại ngàn, khi lại dịu dàng đắm say với những dặm dài màu đỏ của hoa đỗ quyên hàng vạn dặm. Bằng những từ ngữ gợi cảm, những phép so sánh liên tưởng, kết hợp với nhân hoá, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã khám phá và đưa đến cho bạn đọc một cảm nhận: sông Hương đã sống nửa cuộc đời của mình như một “cô gái Digan phóng khoáng và man dại” mạnh mẽ, mãnh liệt mà cũng dịu dàng, say đắm. Nét đặc sắc, tinh tế trong cảm nhận của Hoàng Phủ Ngọc Tường là ở phát hiện đó.

về đồng bằng, sông Hương thay đổi tính cách như để chế ngự bản năng, về với cánh đồng Châu Hoá đây hoang dại dòng sông chuyển dòng liên tục cũng như để liên tục hoá thân trong những nét đẹp khác nhau. Lúc là người con gái mang nét đẹp dịu dàng, trí tuê, có lúc lại trở thành người mẹ phù sa của một vùng văn hoá xứ sở, lúc lại biến ảo kì lạ trong sắc nuớc. “Sớm xanh, trưa vàng, chiều tím” khi chảy dưới những chân đồi Vọng Cảnh, Tam Thai. Nếu như hình tượng người con gái đẹp được người tình mong chờ đến đánh thức” – hứa hẹn nhiều vẻ đẹp mới là của sông Hương thì hình ảnh “một người mẹ phù sa” của một vùng văn hoá xứ sở lại đem đến cho ta một vẻ đẹp của dòng sông văn hoá, dòng sông lịch sử. Tác giả đã miêu tả những khúc quanh lưu vực của sông Hương một cách rất tỉ mỉ, chính xác. Sông Hương trôi đi giữa hai dãy đồi núi sừng sừng, mềm như một tấm lụa và trong như tấm gương phản chiếu nét đẹp văn hoá Huế. Hai bên bờ sông khi quanh co giữa những rừng thông u tịch và lăng tẩm đến đài của những ông hoàng triều Nguyễn, sông Hương lại mang vẻ đẹp kiêu hùng u trầm như triết lí, như có thi trong ngân nga tiếng chuông chùa Thiên Mụ. Rời dòng sông gặp gỡ vùng ngoại ô Kim Long, Nguyệt Kiều trong bát ngát tiếng gà, nó trở nên vui tươi khi chảy qua những xóm làng trù phú. Nhưng có lẽ đẹp và gây ấn tượng nhất là đoạn tả sông Hương chảy qua thành phố Huế, dòng sông khi qua thành phố Huế được miêu tả vui hơn, êm đềm hơn, dịu êm và mềm mại, tài năng của Hoàng Phủ Ngọc Tường cũng được dịp thăng hoa mãnh liệt.

Như dòng sông nổi tiếng trên thế giới, dòng sông Xen của Pari, sông Đanuúp của Buđapét, sông Hương năm ngay trong lòng thành phố và hình thành bên nó một đô thị vẫn giữ được nguyên nét cổ kính đen hôm nay. Nhưng dường như chỉ có duy nhất Hương Giang là thuộc trọn vẹn vào một thành phố như “một người tình thuỷ chung”. Chảy vào thành phố đến cồn Giã Viên, con sông giảm lưu tốc trở nên mơ màng sương khói như một mặt hồ yên tĩnh in bóng kinh thành và những hàng tre trúc Vĩ Dạ. Và ở đây, phần đẹp nhất của Hương Giang đã làm bao hồn thơ dậy sóng. Trước khi vào cửa biển Thuận An, con sông lại đẹp nao lòng trong dáng vẻ tình tứ, lẳng lơ mà kín đáo của một tình yêu khi ngoặt một khúc quanh bất ngờ, vươn cánh tay ôm lấy thành phố thân yêu của nó lần cuối. Dòng sông Hương đoạn qua thành phố thật tuyệt. Dáng nước chảy êm như mặt hồ tĩnh lặng, có lẽ đúng như Hoàng Phủ Ngọc Tường đã nói: “Đấy là điệu slow tình cảm dành riêng cho Huế”. Dường như nó muốn có nhiều thời gian hơn để ngắm nhìn kinh đô yêu dấu và cũng muốn để những người đi trên nó được ngắm nhìn xứ sở thơ mộng này.

Một điều rất đặc biệt trong cảm thức thẩm mĩ giàu sáng tạo, tài hoa của Hoàng Phủ Ngọc Tường: vẻ đẹp của sông Hương được soi chiếu của nhan sắc và tâm hồn một giai nhân. Những hình ảnh táo bạo đã mang đến cho sông Hương không chỉ diện mạo mà cả linh hồn và sự sống. Thấp thoáng đâu đấy dáng hình và tâm tính những cô gái Huế tài hoa, dịu dàng mà sâu sắc, đa tình mà kín đáo, lẳng lơ mà nhất mực thuỷ chung, diêm dúa nhưng không phô trương lòe loẹt. Con sông đã tôn vinh tâm hồn xứ sở.

Ở một góc nhìn khác, tác giả thấy sông Hương hiện lên trong nét kiêu hùng của một dòng sông lịch sử. Với tên gọi Linh Giang, con sông ấy đã làm tròn nhiệm vụ trân thủ biên thuỳ. Từ thời Đại Việt thế kỉ XVIII nó đã từng in bóng kinh thành Phú Xuân của người anh hùng Nguyễn Huệ rồi trở thành nhân chúng lịch sử của những biến cố đau thương suốt thế kỉ XIX.

Huế xôn xao lo lắng những đêm mơ

 Khao khát hoài, như cô gái mong chờ

 Sau cửa hé, người yêu chưa biết mặt

 Trên Hương Giang mênh mang đò lạnh ngắt 

Tiếng đàn im. Ca sĩ nép phương nào?

Và một ngày thu tháng tám, dòng sông ấy soi bóng cờ đỏ sao vàng, kết thúc những tháng ngày nô lệ. Nỗi đau không gì sánh bằng nhưng nỗi đau đang nâng tầm Huế “thành phố nhỏ tự hiến đời mình làm một chiến công” là “thiên sử thi viết giữa màu cỏ lá biếc xanh”.

Sông Hương cũng là một dòng sông văn hoá gắn bó với hàng ngàn đêm hội hoa đăng, những ngọn hoa đăng bồng bềnh trên sông như nửa đi nửa ở vấn vương lòng người. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã khám phá ra một điều “toàn bộ nên âm nhạc cổ điển Huế được sinh thành trên mặt nước của dòng sông này” và cũng chỉ có đòng sông này mới hoà nhịp làm cho những bản nhạc Huế thực sự là nhã nhạc kinh đô.

Cuối cùng, bằng con mắt của một nhà thơ, Hoàng Phủ Ngọc Tường liên tiếp khám phá sông Hương trong cái nhìn nghệ sĩ để thấy nó là một dòng sông không lặp lại cảm hứng thi nhân. Mỗi nhà thơ, nhà văn, nghệ sĩ bằng tài năng, bằng cảnh ngộ, bằng tình cảm riêng đều tìm được ở dòng sông những cảm xúc thăng hoa để làm nghệ thuật. Như Nguyễn Du với những bản đàn đi suốt đời Kiều, như nỗi niềm hoài cổ của Bà Huyện Thanh Quan, khí phách oai hùng của Cao Bá Quát… Và ta tin rằng sông Hương sẽ mãi mãi tuôn chảy dạt dào trong thơ ca dân tộc. “Đã đôi lần đến với Huế mộng mơ, tôi ôm ấp một tình yêu dịu ngọt, vẻ đẹp Huế chẳng nơi nào có được, nét dịu dàng pha lẫn trầm tư”. Đó sẽ là cảm nhận chung của bất cứ ai một lần đến Huế, một lần đọc bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường. Bài kí là bản hùng ca tươi mát, đẹp đẽ về sông Hương.

Cảm nhận của anh chị về dòng sông Hương và cảm nhận tinh tế của Hoàng Phủ Ngọc Tường trong tác phẩm Ai đã đặt tên cho dòng sông? – Bài 2

Không mấy ai, nhất là những người nghệ sĩ đã từng đặt chân đến Huế, ngắm nhìn vẻ đẹp kiều diễm của dòng Hương Giang mà không nảy sinh trong mình một ý tưởng nghệ thuật. Đó có thể là một bức tranh, một bài thơ hay một câu hát “sông Hương nước chảy thuyền trôi lững lờ, em trao nón gửi và em đợi chờ”… Huống chi la Hoàng Phủ Ngọc Tường – một cây bút xuất sắc trên văn đàn Việt Nam về thể loại bút kí – đã sinh ra, lớn lên và gắn bó thăm thiết với mảnh đất cố đô, với dòng sông Hương thơ mộng. Với sự tinh tế của môt tâm hồn nghệ sĩ, với tình yêu tha thiết xứ Huế và sự hiểu biết tường tận về sông Hương, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã diễn tả thành công vẻ đẹp kiều diễm của Hương Giang – biểu tượng của cố đô Huế trong bài bút kí Ai đã đặt tên cho dòng sông?.

Mở đầu bài kí, dòng sông Hương hiện ra trong tâm thức của nhà văn khi đang ngồi đọc Kiều trong khu vườn An Hiên. Sông Hương và Huế như cặp tình nhân lí tưởng của Truyện Kiều: tìm hiểu và đuổi bắt, hào hoa và đam mê, vừa có chất thơ và chất nhạc, cả hai cùng gắn bó với nhau trong một tình yêu muôn thuở. Bằng nghệ thuật liên tưởng, Hoàng Phủ Ngọc Tường muốn khắc họa cái cổ kính, chất thơ đậm đà và cũng là cái đẹp vĩnh hằng của dòng sông sẽ sống mãi với thời gian cũng giống như sức sống bất tử của Truyện Kiều. Nếu như Truyện Kiều là một tuyệt tác mà Nguyễn Du sáng tạo ra thì dòng Hương Giang cũng là một tuyệt tác do thiên nhiên kiến tạo. Để khắc họa vẻ đẹp tuyệt vời của sông Hương, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã tìm về thượng nguồn của dòng sông, để cho người đọc có thể hiểu rõ bản chất sâu xa của dòng sông trước khi đổ vào thành phố Huế. “Trước khi về đến vùng châu thổ êm đềm, nó đã là một bản trường ca của rừng già, rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, mãnh liệt qua những ghềnh thác, cuộn xoay như cơn lốc vào những đáy vực bí ẩn, và cũng có lúc nó trở nên dịu dàng và say đắm giữa những dặm dài chói lọi màu đỏ của hoa đô quyên rừng”.

Sông Hương vừa mang trong mình một vẻ đẹp kiêu hùng, hoành tráng vừa dịu dàng và say đắm. Hai trạng thái tuy đối lập nhau lại bổ sung cho nhau tạo nên cho dòng sông một vẻ đẹp quyến rũ giống như “một cô gái Digan phóng khoáng và man dại”. Cô gái Digan mang tên Hương ấy đã được rừng già hun đúc cho mình một bản lĩnh gan dạ, một tâm hồn tự do và trong sáng. Bằng thủ pháp so sánh và nhân hóa, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã thổi vào sinh thể sông Hương một tâm hồn.

Nhưng sông Hương không phải lúc nào cũng bốc đồng, mãnh liệt như một cô gái Digan, rừng Trường Sơn với cấu trúc đặc biệt đã che ngự được sức mạnh bản năng của cô gái, khiến cô nhanh chóng mang một sắc đẹp dịu dàng và trí tuệ để khi ra khỏi rừng, sông Hương trở thành người mẹ phù sa của một vùng văn hóa xứ sở, thành nơi khởi nguồn, bù đắp phù sa cho văn hóa Huế.

Và cứ thế, càng ra khỏi rừng, càng tiến về gần thành phố, sông Hương càng mềm mại, uyển chuyển như tấm lụa, như người ta vẫn thường biết về dòng sông Hương đằm thắm, mộng mơ.

Với kiến thức địa lí chắc chắn kết hợp với óc liên tưởng, tưởng tượng phong phú của một tâm hồn nghệ sĩ, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã miêu tả thành công những khúc quanh và những cuộc gặp gỡ của sông Hương với những địa danh cụ thể: “từ ngã ba Tuân, sông Hương theo hướng Bắc Nam qua điện Hòn Chén, vấp Ngọc Trản, nó chuyển hướng qua Tây Bắc, vòng qua thềm đất bãi Nguyệt Biều, Lương Quân” rồi “ôm lấy chân đồi Thiên Mụ xuôi dần về Huế” sau đó, trong dư vang của Trường Sơn, sông Hương “trôi đi giữa hai dãy đồi sừng sững như thành quách, với những điểm cao đột khởi như Vọng Cảnh, Tam Thai, Lưu Bảo…”. Hai bên bờ sông là những lăng tẩm đồ sộ của vua chúa. Tất cả những cảnh sắc thiên nhiên, những gì đặc trưng cho Huế đều tỏa bóng xuống dòng sông. Dưới lòng sông còn phản chiếu vẻ đẹp của văn hóa Huế, con người Huế. Hương Giang như khoác lên mình chiếc áo cổ kính, trầm mặc của quá khứ, của lịch sử xa xưa. Vận dụng những kiến thức địa lí, quan sát tinh tế, óc tưởng tượng phong phú, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã tạo nên một trong những trang viết hay nhất về sông Hương.

Qua vùng ngoại vi, sông Hương trực tiếp đổ vào trong lòng thành phố Huế mềm mại, chậm rãi như một tiếng “vâng” không nói ra của tình yêu. Nhà văn đã giải thích về đặc điểm chảy chậm của sông Hương trên bình diện khoa học, thực tiễn. Song nếu chỉ dừng ở đấy thì chẳng khác gì những nhà địa lí, nhà khoa học. Nhưng Hoàng Phủ Ngọc Tường – với tư cách là một nhà văn xuất sắc đã giải thích về lưu tốc của dòng sông trên một phương diện hoàn toàn khác: đó là tình cảm. Phải chăng vì quá yêu và gắn bó với cố đô thân thương mà dòng sông trở nên chậm rãi, lững lờ, không muốn rời xa Huế. Sông Hương muốn dành cho Huế một điệu nhạc slow tình cảm riêng của một nỗi lòng vấn vương, lưu luyến.

“Hình như trong khoảnh khắc chững lại của sông nước ấy, sông Hương đã trở thành một người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya”. Nhà văn đã gắn âm nhạc Huế với sông Hương. Bởi nhã nhạc cung đình Huế không phải chơi ở đâu cũng hay và thời gian nào cũng tuyệt. Điều thú vị và hay nhất của nhã nhạc cung

đình Huế là phải chơi ‘‘trên mặt nước của dòng sông Hương này, trong một khoang thuyền nào đó, giữa tiếng nước rơi bên âm thanh của những mái chèo khuya, vì thế sông Hương và nhã nhạc cung đình Huế tuy hai nhưng hòa nhập vào chung trong cơ thể của một người tài nữ đánh đàn lúc đêm khuya. Từ đó nhà văn khẳng định rằng sông Hương tạo nên giá trị của nhã nhạc cung đình nói riêng và nền văn hóa lâu đời của Huế nói chung, văn hóa Huế sinh thành, phát triển và bền vững là nhờ có sông Hương.

Hoàng Phủ Ngọc Tường với kiến thức sâu rộng về văn hóa Huế đặc biệt với nhã nhạc cung đình đã xem xét và đánh giá nét đẹp của sông Hương trên phương diện văn hóa. Sông Hương đem đến cho văn hóa Huế một nét đẹp rất riêng, không nơi nào có.

Rời khỏi thành phố, sông Hương chếch về hướng chính Bắc và xa dần. Nhưng như nhớ lại điều gì chưa kịp nói, nó đột ngột đổi dòng, rẽ ngoặt sang hướng Đông – Tây để gặp lại thành phố một lần cuối. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã nhân cách hóa con sông lên thành nỗi vương vấn và một chút lẳng lơ của tình yêu. Ông đã ví sông Hương như nàng Kiều trong đêm tình tự, thề thốt với Kim Trọng một lời hẹn ước. Dưới ngòi bút của Hoàng Phủ Ngọc Tường sông Hương hiện lên với tất cả vẻ đẹp về ngoại hình và tâm hồn của một chủ thể đang sống – đúng hơn là của một thiếu nữ trong tình yêu – tình yêu với Huế với tất cả sự mãnh liệt, ồn ào, dịu dàng, say đắm, vấn vương.

Hoàng Phủ Ngọc Tường kết thúc bài kí về sông Hương bằng một thần thoại: vì yêu quý con sông nên người dân hai bên bờ sông đã nấu nước của hàng trăm loài hoa đổ xuống dòng sông để nước mãi đẹp và thơm lâu đời, để xây đắp văn hóa và lịch sử.

Bằng lòng yêu mến, say mê dòng sông đất nước, và ngòi bút giàu chất trí tuệ, chất văn hóa với ngôn ngữ trong sáng, chọn lọc và tinh tế, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã vẽ lại một dòng sông Hương mang một vẻ đẹp kiều diễm, huyền ảo, đa dạng, gắn bó với con người và lịch sử, văn hóa của xứ Huế. Nếu tên Tuổi của Văn Cao gắn liền với dòng sông Lô hùng tráng; Hoài Vũ mãi là nhà thơ của cong sông Vàm cỏ Đông đêm ngày cần mẫn chở phù sa; nếu nhắc đến Hoàng Cầm là ta khắc ghi hình ảnh dòng sông Đuống “trôi đi một dòng lấp lánh” thì với Hoàng Phủ Ngọc Tường sông Hương đã “làm tổ” trong trái tim bạn đọc với Ai đã đặt tên cho dòng sông?. Thiên bút kí tuyệt vời này đã thêm một lần nữa tôn vinh vẻ đẹp của dòng sông Hương nói riêng và hàng trăm dòng sông khác – những dòng sông của đất nước ta: “Ôi những dòng sông bắt nước từ đâu  Mà khi về đất nước mình thì bắt lên câu hát” (Đất Nước – Nguyễn Khoa Điềm)